:: Bilakabidea ::

mendebaldekoa

XVI., XV. eta baita XIV. mendeko hizkuntz testimonioek agertzen dutenez, bizkaiera gaur egun baino askoz ere hurbilago aurkitzen zen gipuzkeratik eta beste euskalkietatik. Orain euskalki horren ezaugarri morfologiko bereziak direnak (deklinabideari, aditz laguntzaileari eta lokailu sintaktiko beraiei ere dagozkienak), orduan besteenekin bat zetozen. Eta alderantziz, orain beste euskalki batzuen ezaugarri direnak, orduan bizkaieran ere dokumentazen ziren.

Guzti horrek eta beste testimonio batzuk suposarazten dute garai batean izan zitekeela beste aldaki dialektal bat, egun desagertua, Bizkaiaz gain, Araba, Gipuzkoako hegoaldea, Nafarroako mendebaldea, Errioxa zati bat eta Burgoseko iparraldea, azken hauek euskaldunak Erdi Aroan, har zitzazkeena.

Bizkaiera XVI. mendean hasi zen idazten eta, geroztik, jarraitasun batez eman dituenez lan idatziak, euskalki literariotzat hartua izan da.

ekialdeko taldea

Zuberera,euskaraz egiten deneko lurralderik ekialdekoenean kokatua, bazterreko euskalkia da bizkaierarekin batera. Nahikoa bereizten dira biak erdialdeko euskalkietatik eta nabariak dituzte bazterreko kokagune horren ondoriozko ezaugarriak aldamenetako hizkuntzen eragina eta, batez ere, arkaismoak, zenbait aldiz partekatuak gainera. Zubererak bereak baino ez diren ezaugarriak ditu, ezein euskalkik ez dituenak, eta horrek nortasun hagitz propioa ezartzen dio. Haatik, desberdintasun horiek bilakabide fonetikozkoak dira batik bat.

Euskalki honen ekoizpen literarioa ez da oso ugaria izan, baina euskalki literariotzat hartua izan da beti.

Galdua den erronkarierak ez zituen zuberera aldakiak beste aldaketa jasan. Bi azpieuskalki hauen arteko kidekotasunak, nabariak hainbat kasutan, murriztu egin ziren zuberera azpieuskalkia aldatzen joan zen heinean. Erronkarieraren eta zaraitzeraren arteko berdintasunak ere nabarmenak izan ziren, auzokide diren hizkeretan gertatu ohi den bezala.

Bi aldaki hauek, erronkariera eta zaraitzera, aezkerarekin batera, ikuspegi dialektaletik begiratuta, Piriniotako area aski bateratua osatzen zuten, trantsizioko hizkeren ezaugarriekin; horregatik daude ipar euskalkien artean kokatuak Bonaparteren sailkapenean. Alabaina, goinafarrera euskalkien antzeko ezaugarriak ere badituzte, batez ere aezkerak, honek mugetako hizkeren ezaugarri denak biltzen baititu eta, beraz, goinafarrera bezala ere sailka daiteke, haren auzokide baita. Zaraitzeraren eta aezkeraren egoera oso larria da egun. Hizkera hauen azalpen idatziak, urriak izatez gain, azken bi mendeetakoak dira.

erdialdeko taldea

Gipuzkerak ongi markaturiko ezaugarriak ditu. Euskalki literario bezala A. Larramendik XVIII. mendean eman zion bulkadari esker gertatu zen. Ordurarte gutxi idatzi bazen ere, geroztik asko ugaritu zen emaitza idatzia. Horren eraginez, euskalki hau besteak baino egoera hobeagoan jarri zen eta, hainbestez, bere eragina inguruko lurraldeetara ere hedatu ahal izan du.

Iparraldeko goinafarrera, Nafarroako zati zabala hartzen duena, zenbait azpieuskalkitan banatua dago eta hauek beste euskalki batzuren ezaugarriak ere hartzen dituzte iparmendebaldeko muturrean, gipuzkerarenak; hegoalderago, mendebaldeko taldearenak; iparraldean, lapurterarenak; azkenik, euskalki honen hegoekialdeko hizkera hegoaldeko goinafarreratik hagitz hurbil gelditzen da. Badu ekoizpen literariorik, baina ez da aldaki literariotzat hartua izan.

Hegoaldeko goinafarreraren hizkuntz espazioa erabat murriztua gelditu da azken mendean eta orain ez da garai baten izan zenaren kondarra baino. Euskalki hau, mende luzez bizi izan dena erromantzearekin egoera arras diglosikoan, arkaismoen ugaritasunagatik eta erromantzearen interferentzia bortitzengatik bereizten da, interferentzia fonetikoak eta lexikoak batipat. Orain dirauen aldakia, ekialdekoa, aldameneko euskalkietako hizkeretatik hurbilen aurkitzen zena da. Euskalki hau ere ez da literariotzat onartua izan, lan idatzi garrantzitsuak dituen arren.

Pirinioen iparraldeko euskalkiek, hots, lapurterak, mendebaldeko behenafarrerak eta hegoaldeko behenafarrerak, badituzte ezaugarri orokorrak, baina baita elkarren artean bereizteko aina berezitasun ere. Hiruen artean badira tarteko eremu zabalak, non ematen diren elkarren arteko pasaguneak zelaitzen dituzten muga-aldakiak. Lapurterak, XVI. eta XVII. mendetan batez ere hainbat literatura idatzi eman zuenak, giza-egoera aparta izan zuen, baina ez zuen aldaki normatiboa izatera iristerik lortu. Bi behenafarrerek ere literatur emaitza nabarmena izan dute azken bi mendeetan.